To
τουρκικό αίνιγμα
15/06/2013
Του
Βλάση Αγτζίδη
Η πρωτοφανής εξέγερση
της νεολαίας στην Τουρκία φαίνεται ότι δημιουργεί αμηχανία στους αναλυτές λόγω
της πολυπλοκότητας της τουρκικής κοινωνίας και της έλλειψης αντίστοιχης
έκφρασής της. Οι πρώτες διαμαρτυρίες ενάντια στη μεγαλομανία και τον αυταρχισμό
του Ερντογάν ξεκίνησαν όπως φαίνεται από αριστερούς αντικεμαλικούς, αναρχικούς
και οικολόγους ως αντίδραση στα μεγαλομανή σχέδια ανάπλασης του πάρκου Γκεζί
της πλατείας Ταξίμ, για να υιοθετηθούν στη συνέχεια από τους οπαδούς του
κεμαλισμού, αλλά και από τους ακροδεξιούς Γκρίζους Λύκους. Η “τουρκική
άνοιξη” είναι η πιο παράξενη εξέγερση στον ισλαμικό κόσμο. Μαζί με τους
αριστερούς, δημοκράτες και αντιολοκληρωτικούς πολίτες εξεγείρονται και οι
εθνικιστές. Οι ερμηνείες είναι πολλές και οι περισσότερες βασίζονται στην
εμπειρία των αντίστοιχων κινημάτων του ισλαμικού κόσμου. Όμως αυτή η εμπειρία
δεν είναι αρκετή για να κατανοηθεί η τουρκική περίπτωση. Για πρώτη φορά στην
ιστορία της η νεολαία αντιδρά στην θεοκρατική επιλογή. Όμως η νεολαία αυτή
προέρχεται από μια βαθύτατα «θρησκευόμενη» και ιδεοληπτική κοινωνία, στην οποία
κυριαρχεί η λατρεία του Μουσταφά Κεμάλ, του Ατατούρκ, δηλαδή το γεννήτορα του
τουρκικού έθνους. Η λατρεία του Ατατούρκ, που μόνο στη Βόρεια Κορέα
υπάρχει ένα αντίστοιχο φαινόμενο, διαμορφώνει μια κοινωνία διαφορετική από
αυτές που γνωρίζουμε. Η μοναδική αμφισβήτηση αυτής της κοσμικής θεοκρατίας ήρθε
από το χώρο των μετριοπαθών ισλαμιστών που σήμερα εκφράζει ο Ερντογάν.
Το τουρκικό κράτος
δημιουργήθηκε το 1923 από την πιο ακραία μορφή εθνικισμού, μετά από τη
Γενοκτονία των χριστιανικών πληθυσμών και την οικειοποίηση των τεράστιων
περιουσιών τους. Διαλύοντας παράλληλα την πολυεθνική Οθωμανική Αυτοκρατορία, ο
εθνικισμός υπονόμευσε τη λαϊκή ιδεολογία (ισλάμ) αντιμετωπίζοντας τον
ίδιο τον απλό (πολύμορφο και πολυεθνοτικό) λαό ως ύποπτο που έπρεπε να
αναμορφωθεί για να του εμφυσηθεί τουρκική εθνική ταυτότητα. Η κατασκευή του
τουρκικού έθνους υπήρξε ένα πετυχημένο εγχείρημα του κεμαλικού μιλιταρισμού και
βασίστηκε σε μεγάλο βαθμό στην καταπίεση της υπερεθνικής ισλαμικής παράδοσης. Η
σύγχρονη Τουρκία είναι το απόλυτο δημιούργημα του αντιμουσουλμανικού τουρκικού
εθνικισμού. Ας μην εκπλήσσει το αντιθρησκευτικό στοιχείο που έχουν οι
κεμαλιστές. Ο αντικληρικαλισμός χαρακτήριζε τα ολοκληρωτικά κινήματα του
μεσοπολέμου και ειδικά το ναζιστικό.
Οι περιθωριοποιημένοι
μουσουλμάνοι θα επανεμφανιστούν πολιτικά με τον Ερμπακάν, όταν το εθνικιστικό
κράτος θα τους χρειαστεί εναντίον του ένοπλου κουρδικού κινήματος. Εφεξής όμως,
το πολιτικό ισλάμ θα επανακάμψει στην πολιτική ζωή, παρά τη λυσσώδη αντίδραση
των εθνικιστών και του Βαθέως Κράτους. Με επικεφαλής τον Ερντογάν θα ανέλθει
στην κυβέρνηση, θα προσπαθήσει να υπονομεύσει τις κεμαλικές δομές ώστε να
εδραιωθεί στην εξουσία, δημιουργώντας και ο ίδιος μια ισλαμο-εθνικιστική
σύνθεση, ως αντίβαρο στον παραδοσιακό εθνικισμό. Η κύρια πολιτική αντίθεση στην
Τουρκία είναι εσωτερική και παραμένει μεταξύ των ισλαμιστών του Ερντογάν και
των υπολοίπων του Βαθέως Κράτους των εθνικιστών, που έχουν ήδη χάσει μεγάλο
μέρος της ισχύος τους.
Η πρόκληση για την Αριστερά
Παρότι η εξέγερση
φαίνεται να λαμβάνει φιλοκεμαλικά χαρακτηριστικά, εν τούτοις η δομή της
υπονομεύει το ίδιο το κεμαλικό μοντέλο το οποίο υπήρξε κατ’ εξοχήν
ελιτίστικο και εχθρικό προς το λαό. Το στοίχημα για την Αριστερά είναι να
αξιοποιήσει τις συνθήκες που για πρώτη φορά δημιουργούνται στην περίεργη αυτή
χώρα. Να εμποδίσει την κυριαρχία των εθνικιστών, δρώντας δυναμικά και
προσπαθώντας να διευρύνει την επιρροή της προς την νεολαία. Πρέπει να δώσει μια
καθαρή ιδεολογική και πολιτική μάχη μέσα στο αυθόρμητο κίνημα. Στη κατεύθυνση
αυτή σημαντικό ρόλο θα παίξουν και οι Κούρδοι, αλλά και οι διάφορες ομάδες της
τουρκικής κοινωνίας που προσπαθούν να συγκροτήσουν τις δικές τους εθνοτικές
ταυτότητες μέσα σε μια ανεκτική, δημοκρατική κοινωνία.
Δημοσιεύτηκε στην Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία στις 9 Ιουνίου 2013:
